Yangi O‘zbekistonda sud-huquq tizimi islohoti: sudyalar mustaqilligi kimga bog‘liq“
O‘zbekiston – 2030” strategiyasining ikkinchi ustuvor yo‘nalishi bo‘lib, sud hokimiyati mustaqilligini, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilishni kafolatlashni, davlat boshqaruvini mustahkamlashni nazarda tutadi. sud-huquq tizimidagi huquq.
2017-2021-yillarda sud-huquq tizimi qayta ko‘rib chiqildi, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, birinchi navbatda, jinoiy xurujlardan himoya qilishning ishonchli kafolatlarini ta’minlashga, shuningdek, huquq-tartibot idoralari faoliyatini isloh qilish, shuningdek, huquqbuzarliklarning oldini olishga qaratilgan islohotlar amalga oshirildi. ularning sha'ni va qadr-qimmati, qonuniy manfaatlarini cheklash. Amalga oshirilayotgan sud-huquq islohotlari qonun ustuvorligi, inson huquq va erkinliklarining ustuvorligi, fuqarolarning qonun oldida tengligi, insonparvarlik, adolat va aybsizlik prezumpsiyasi kabi konstitutsiyaviy tamoyillarga asoslanadi.
Shu tariqa sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash, sud nufuzini oshirish, sud-huquq tizimini demokratlashtirish va takomillashtirish borasida keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Strategiya normalarini hayotga tatbiq etishda fuqarolik, jinoiy, ma’muriy va xo‘jalik ishlari bo‘yicha sud hokimiyatining oliy organi bo‘lgan yagona Oliy sud tashkil etildi, bu sud hokimiyatini mustahkamladi va sud-huquqni qo‘llash amaliyotining bir xilligi uchun sharoit yaratdi.
Mamlakatimiz sud-huquq tizimidagi eng muhim yangilik sudyalar hamjamiyatining organi bo‘lgan va sudlar mustaqilligining konstitutsiyaviy prinsipiga rioya etilishini ta’minlashga ko‘maklashuvchi yangi institut – O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashining joriy etilgani bo‘ldi. sud tizimi. Uning tarkibiga sudyalar, advokatlar, yuridik va ilmiy jamoatchilik vakillari kiradi.
Ushbu organ, jumladan, Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining Demokratik institutlar va inson huquqlari bo'yicha byurosi tomonidan sud hokimiyati mustaqilligi bo'yicha Kiev konferentsiyasi tavsiyalarini inobatga olgan holda tuzilgan. Aynan Kengash yuqori malakali sudyalarni tanlash va shakllantirish vakolatiga ega.
Endilikda sudyalar dastlabki besh yillik, keyingi o‘n yillik va muddatsiz muddatga tayinlanadi yoki saylanadi, bu esa sud tizimi barqarorligini ta’minlaydi va sudyalar mustaqilligini mustahkamlaydi.
Mazkur yangilik zamonaviy xalqaro va xorijiy tajriba talablariga to‘liq javob beradi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 1985 yil 29 noyabrdagi Sud hokimiyati mustaqilligining asosiy tamoyillarining 12-moddasiga muvofiq, tayinlangan yoki saylangan sudyalar majburiy nafaqaga chiqqunga yoki vakolat muddati tugagunga qadar kafolatlangan vakolat muddatiga ega, agar ular belgilangan bo'lsa. Amalda, bu sudyaning yosh chegarasiga etgunga qadar o'z lavozimini saqlab qolishini anglatadi.
Sudlar faoliyatining ochiqligi va oshkoraligini oshirish, aholi bilan ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yish, odil sudlovni amalga oshirishda jamoatchilik rolini kuchaytirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi .Yangi tahrirdagi Konstitutsiya qoidalarini inobatga olgan holda, jinoyat protsessi ishtirokchilari huquqlarini izchil kengaytirish bu boradagi islohotlarning eng muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Shunday qilib, Konstitutsiyaning 28-moddasiga ko'ra, aybdorlik haqidagi barcha shubhalar, agar ularni bartaraf etish imkoniyatlari tugagan bo'lsa, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi yoki mahkum foydasiga hal qilinishi kerak. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o'zining aybsizligini isbotlashi shart emas va istalgan vaqtda jim turish huquqidan foydalanishi mumkin. Shu bilan birga, hech kim o'ziga yoki yaqin qarindoshlariga qarshi guvohlik berishga majbur emas.
Shuningdek, shaxsning aybiga iqror bo‘lishi unga qarshi yagona dalil bo‘lsa, uni aybdor deb topish yoki jazolash mumkin emasligi haqidagi qoida ham yangi.
Ozodlikdan mahrum etilgan shaxslarga insoniy munosabatda bo‘lish hamda insonga xos bo‘lgan sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish huquqiga ega.
Shaxsning sudlanganligi va undan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlarining huquqlarini cheklash uchun asos bo'la olmaydi.
Jinoyat-protsessual kodeksiga qamoqqa olingan shaxs qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo‘llash to‘g‘risidagi qaror ustidan sudga shikoyat qilish huquqiga ega ekanligi to‘g‘risidagi norma kiritildi. Himoyachi jinoyat ishi materiallariga kiritilishi kerak bo'lgan jinoyat ishi bo'yicha dalillarni to'plash va taqdim etish, shuningdek surishtiruv, dastlabki tergov va jinoyat ishini sudda ko'rib chiqishda majburiy tekshirish va baholashga haqli. .
Shuningdek, sud jarayonlarini majburiy stenografiya qilish mexanizmi joriy etildi.
mamlakatimizda sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarning mazmun-mohiyati va mazmunini to‘la aks ettirgan Fuqarolik protsessual, Xo‘jalik protsessual, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy ish yuritish to‘g‘risidagi kodekslari qabul qilindi .
O‘tgan yillarda jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligida jinoyat protsessida ishtirok etayotgan fuqarolarning huquq va erkinliklarini so‘zsiz ta’minlash maqsadida uning normalarini takomillashtirish, ilg‘or xalqaro standartlar va xorijiy amaliyotni joriy etishga qaratilgan jiddiy o‘zgarishlar amalga oshirildi.
“Xabeas korpus” institutini qo‘llash ko‘lamini kengaytirish, jinoyat ishini yuritishning soddalashtirilgan tartibini joriy etish, shuningdek, sud-tergov faoliyatida fuqarolarning huquq va erkinliklari kafolatlarini yanada mustahkamlash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Xabeas korpus instituti tamoyillarini qo‘llash doirasida pochta-telegraf jo‘natmalarini olib qo‘yish va ularni eksgumatsiya qilish bo‘yicha tergov harakatlarini o‘tkazish vakolatlari prokurorlardan sudlarga o‘tkazildi.
Sudlarda sud ishlarini yuritish samaradorligini oshirish, aholining odil sudlovdan xabardorligini oshirishga qaratilgan zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan faol foydalanish boshlandi. Endilikda fuqarolar videokonferensaloqa tizimi orqali sudga masofadan turib murojaat qilishlari va sud majlislarida ishtirok etishlari mumkin. Sud qarorlarini internet tarmog‘iga joylashtirish amaliyoti ham yo‘lga qo‘yilgan.
Sud ishlarini yuritishda inson huquqlari kafolatlarini yanada mustahkamlash, sud muhokamasida tortishuv tamoyilini amalga oshirish maqsadida jinoyat ishlari bo‘yicha sudlarda dastlabki sud majlislari instituti joriy etildi . Bunda, agar ishni oldingi tergovga prokuraturaga qaytarmasdan turib, ishni to‘xtatib turish va tugatish uchun yetarli asoslar mavjud bo‘lsa, sudga yakuniy qaror qabul qilish belgilandi.
2021-yildan boshlab fuqarolik, iqtisodiy va jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat sudlari yagona sud sifatida birlashtirildi.
Sudda har bir ish bo‘yicha yakuniy qaror qabul qilish orqali bunday tartibning o‘rnatilishi natijasida sud qarorlarining barqarorligi ta’minlanib, fuqarolarning sud orqali sarson-sargardon bo‘lib yurishiga yo‘l qo‘ymaslik ta’minlanmoqda .
Sud qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini ta’minlash maqsadida sud ishlarini ko‘rib chiqishning auditorlik tartibi joriy etildi.
O‘zbekistonning sud-huquq tizimida o‘tgan yillar davomida amalga oshirilgan islohotlari o‘zining ijobiy natijalarini berayotir.
ilgari nohaq ayblangan 2,3 ming nafar fuqaro oqlandi . Ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazoga tortilishi mumkin bo‘lgan 3,5 ming nafardan ortiq yosh va xotin-qizlarga fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va jamoat tashkilotlari kafolatlari inobatga olingan holda yengilroq jazo tayinlandi.
Sud-huquq tizimida amalga oshirilayotgan islohotlardan ko‘zlangan maqsad turli darajadagi sudlarni fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni ta’minlaydigan samarali organlarga aylantirishdan iborat edi. Sud fuqarolarning haqiqiy tayanchiga aylanishi kerak. Sud hokimiyati, xoh oddiy fuqaro, xoh mansabdor shaxs bo‘lsin, qonun ustuvorligi pozitsiyasidan kelib chiqib, chinakam mustaqil bo‘lishi kerak. O‘tgan davr mobaynida sud hokimiyatini jazolovchi organdan fuqarolarning huquq, erkinliklari va manfaatlarini himoya qiluvchi organga aylantirish borasida ulkan ishlar amalga oshirildi.
Ayni paytda jinoyat-ijroiya qonunchiligini, shu jumladan, shaxslarni ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlash sharoitlarini insonparvarlashtirishga qaratilgan konsepsiyani takomillashtirish konsepsiyasi hayotga tatbiq etilmoqda va O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining yangi tahririni ishlab chiqish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2023-yilgi parlamentga Murojaatnomasida ta’kidlanganidek, adolatni ta’minlash borasida o‘z yechimini kutayotgan masalalar bor. Afsuski, tergov ishlarining sifatsizligi, sudlarda qog‘ozbozlik, sud qarorlarini ijro etmaslik holatlari hamon kuzatilmoqda , albatta, bu muammolarni hal etish davlat va jamiyatning diqqat markazida bo‘lib qolaveradi. Sud hokimiyati faoliyatiga aralashganlik, odil sudlovning mustaqilligiga oid konstitutsiyaviy normalarni buzganlik uchun javobgarlikning muqarrarligini ta’minlash bu boradagi belgilangan maqsadlarga erishish kafolatidir.
Xulosa o‘rnida shuni alohida ta’kidlash joizki, xalqaro standartlarga ko‘ra, barcha sudlar ijro etuvchi va qonun chiqaruvchi hokimiyatlardan, shuningdek, protsess ishtirokchilaridan mustaqil bo‘lishi kerak. Bu shuni anglatadiki, na sud tizimi, na uning tarkibiga kiruvchi sudyalar hokimiyatning boshqa tarmoqlariga yoki sudlanuvchilarga qaram bo'lmasligi kerak.
Shuhrat Mirzaev,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagiQonunchilik va huquqiy siyosat institutibosh ilmiy xodimi
